Jevrejska ulica — svedočanstvo jednog kvarta i njegove istorije

Žila kucavica nekadašnjeg jevrejskog kvarta

Jevrejska ulica u Novom Sadu — danas prometna gradska saobraćajnica — vekovima je nosila posebno ime i ulogu: bila je jezgro nekadašnjeg jevrejskog naselja u okviru gradskog jezgra, kvart koji je tokom noći često bio zaključavan lancima. Jevrejska zajednica u Novi Sad počela je da se naseljava od kraja 17. veka, a naročito intenzivno posle oslobađanja grada i sticanja statusa slobodnog grada sredinom 18. veka; kroz 19. i početkom 20. veka Jevrejska ulica postaje trgovačko-obrtnčki i kulturni centar tog segmenta grada.

Arhitektonsko i kulturno srce — Novosadska sinagoga

Dominantna građevina u Jevrejskoj jeste Novosadska sinagoga, monumentalna zgrada podignuta 1909. godine po projektu uglednog mađarskog arhitekte Lipota (Lipot) Baumhorna. Sinagoga pripada neološkom pravcu (aškenaski neolog) i u sklopu kompleksa njenim krilima su nekada bile zgrada jevrejske opštine i jevrejska osnovna škola (danas tu funkciju preuzimaju druge ustanove). Ova zgrada je važan primer secesijske/mađarske secesije u Novom Sadu i ostala je vizuelni i simbolički orijentir Jevrejske ulice.

Ratne traume i sećanje

Tokom Drugog svetskog rata i nemačke okupacije regiona, jevrejska zajednica Novog Sada pretrpela je teške gubitke: sinagoga i kvart su bili uključeni u događaje koji su prethodili i pratili deportacije i nasilje nad žiteljima. U novije vreme na fasadi sinagoge postavljene su spomen-ploče i memorijalni tekstovi koji podsećaju na žrtve i događaje iz 1944. godine — mesto koje je istovremeno sakralno, istorijsko i memorijalno.

Ulica u građanskom životu — trgovina, zanati i javna funkcija

Kroz 19. i početak 20. veka Jevrejska ulica bila je ispunjena radnjama, zanatskim radionicama, lekarskim i advokatskim kancelarijama, porodičnim kućama uticajnih članova zajednice i manjim trgovinama — funkcija koja ju je činila važnom u svakodnevnom životu grada. Kompleks sinagoge, škole i opštine formirao je urbanističku celinu koja je doprinela kulturnom i obrazovnom životu Novog Sada.

Metamorfoza i savremena uloga

Nakon rata i promena u demografiji grada, ulica je zadržala svoj toponim i istorijski pečat, ali je funkcija prostora evoluirala — sinagoga je, nakon perioda prestanka verske upotrebe, adaptirana za kulturne manifestacije i predstavljanja, dok je samu ulicu u modernom gradu obeležila mešavina trgovina, ugostiteljskih objekata i saobraćaja. Danas Jevrejska ulica služi i kao podsetnik na višeslojnu urbanističku, versku i etničku prošlost Novog Sada.